Những năm gần đây du lịch phát triển, số người tắm biển ngày càng đông và số người bị đuối nước cũng tăng lên. Một trong những nguyên nhân chính là do dòng rip. Nhằm góp phần đảm bảo an toàn cho người tắm biển, bài báo trình bày một số kết quả nghiên cứu về đặc điểm xuất hiện, cách nhận biết và phòng tránh dòng rip khi tắm biển nói chung và tại các bãi biển Việt Nam nói riêng.
TS Lê Đình Mầu
Viện Hải dương học
Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam
Đặc điểm của dòng rip
Dòng rip là một loại
hình cấu trúc dòng chảy tách bờ hướng ra khơi, xảy ra trong vùng sóng đổ, có
hình thái và kích thước của một luồng nước mạnh với bề ngang hẹp (khoảng 15-20
m). Do được tạo thành từ sự bức ngang với luồng chảy song song dọc bờ, nên
người ta thường gọi nó là dòng rip [1]. Có nơi gọi là dòng đứt ngang, dòng rút,
ao nước xoáy, dòng nước lừa… vì chưa nhất quán về cách gọi bằng thuật ngữ khoa
học của tiếng Việt, nên ở đây xin tạm giữ nguyên tên gọi tiếng Anh là dòng rip
(Rip Current).
Dòng rip mạnh nhất
thường xuất hiện trong điều kiện biển động, sóng lớn, hoặc khi gió lớn thổi
theo hướng từ bờ ra khơi, sóng lừng truyền từ các cơn bão ngoài khơi và khi
thuỷ triều xuống. Cần phân biệt khái niệm “dòng rip” và dòng chảy nguy hiểm ven
bờ nói chung. Dòng chảy nguy hiểm ven bờ thì ngoài dòng rip còn những nguyên
nhân khác cấu thành như dòng triều, dòng chảy sông…
Dòng rip nguy hiểm vì
có tốc độ dòng chảy lớn, lên tới 2 m/s (nhanh hơn tốc độ bơi lội của một số vận
động viên Olympic) và kéo dài ra ngoài biển từ vài chục đến hàng trăm mét. Một
dòng rip có thể dễ dàng di chuyển một người đi hết chiều dài của một sân bóng
chỉ trong 1 phút [2]. Dòng rip rất nguy hiểm cho người tắm biển (dìm và kéo
người ra xa bờ), đặc biệt với người bơi yếu hoặc không biết bơi và thậm chí với
người bơi giỏi nhưng không biết cách bơi thoát khỏi dòng rip. Tại Mỹ, mỗi năm
có hơn 100 người chết vì dòng rip và hàng chục ngàn người được các đội cứu hộ
cứu thoát khỏi dòng nước tử thần này. 80% các vụ giải cứu hoặc chết đuối tại
các bãi biển có liên quan đến dòng rip [2]. Một số dòng rip điển hình tại các
bãi tắm thể hiện trên hình 1.
(A)
Dòng rip cố định (permanent rip).
(B) Dòng rip xác định (fix rip).
(C) Dòng rip bất thường (flash rip).
Hình 1. Một số dòng rip điển hình tại các bãi biển [3].
Nhìn chung, cấu trúc
của một dòng rip xác định (fix rip) có những phần sau (hình 2):
-
Dòng nuôi dọc bờ (Feeder Currents): có hướng song song hoặc xiên góc với
đường bờ hướng về phía “cổ rip”.
-
Cổ rip (Rip Neck): Luồng chảy hẹp từ bờ ra khỏi đới sóng đổ nhào, nơi có
tốc độ dòng chảy lớn nhất.
- Đầu
rip (Rip Head): Nơi dòng rip ra khỏi đới sóng đổ nhào và lan toả, cường độ dòng
giảm.
-
Đới sóng đổ nhào (Breaker Region): Trùng với vị trí của các cồn ngầm
“bar” dọc bờ.
Hình 2. Cấu trúc chung của một dòng rip xác định [4].
Sự hình thành của
dòng rip chủ yếu phụ thuộc vào các đặc trưng của trường sóng và địa hình đáy
chi tiết của đới sát bờ (độ dốc và cấu trúc hình thái đáy). Về cơ bản, sóng
biển chứa nhiều yếu tố ngẫu nhiên, do đó dòng rip cũng mang tính chất ngẫu
nhiên và biến động lớn trong quá trình hình thành. Cho đến nay vẫn chưa có một
cơ sở lý luận chính thống nào cho dòng rip cả về mặt lý thuyết động lực học lẫn
lý thuyết thống kê. Do sự liên quan chặt chẽ với các quá trình động lực học
vùng ven bờ, nên nó được nhìn nhận là một trong những đặc điểm riêng của hệ
dòng chảy đới ven bờ [5]. Tuy nhiên, có thể tóm lược những nguyên nhân và đặc
điểm chính của dòng rip như sau:
- Dòng rip được hình
thành từ tác động tổng hợp của nhiều yếu tố cấu thành như sóng, dòng chảy, địa
hình, dao động mực nước, gió... Kết quả nghiên cứu lý thuyết và thực nghiệm đều
kết luận tốc độ dòng rip cực đại tồn tại trong đới sóng đổ nhào, nơi mà năng
lượng bức xạ của sóng đổ nhào cực đại, tốc độ lớn nhất tỷ lệ thuận với độ cao
sóng và tỷ lệ nghịch với độ sâu.
- Dòng rip do sóng
lừng gây ra đơn giản hơn so với do sóng gió gây ra. Dòng rip xuất hiện nhiều
nhất trong điều kiện bão hoặc áp thấp nhiệt đới với sóng lừng vừa phải.
- Điều kiện địa chất,
địa hình và hướng sóng ảnh hưởng lớn đến sự hình thành dòng rip: sóng vuông góc
với bờ cho dòng ngắn hơn nhưng sâu hơn so với sóng tới nghiêng với bờ một góc.
Sóng tới xiên với bờ tạo ra dòng rip lớn hơn khi vuông góc với bờ. Bãi có hạt
cát lớn hơn sẽ tạo dòng rip rộng hơn nhưng nông hơn so với bãi có hạt cát nhỏ.
- Năng lượng sóng cao
cho dòng rip có kích thước lớn và tốc độ dòng rip lớn nhất khi thuỷ triều thấp
và nhỏ nhất khi thuỷ triều cao.
- Dòng rip xuất hiện
giữa 2 khu vực có sóng cao bên trong đới sóng đổ nhào.
- Dòng rip xuất hiện
nhiều trong trường hợp bãi thoải và sóng lừng.
- Dòng rip thường
xuất hiện ở các bãi tắm hình răng cưa “vỏ sò” kết hợp với sự tồn tại hệ thống
cát ngầm ở vùng nước nông nằm song song với bờ và tại các cửa thoát nằm trùng
với vị trí của các trũng sâu nằm thẳng góc với bờ.
Dòng rip tại các bãi
biển Việt Nam
Một số đặc điểm xuất
hiện dòng rip tại các bãi tắm biển Việt Nam từ kết quả nghiên cứu do Viện Hải
dương học chủ trì trong những năm gần đây có thể tóm lược như sau:
Các bãi tắm ở miền
Trung (từ Thanh Hoá đến Vũng Tàu), nơi có nhiều bãi biển đẹp, trực tiếp tiếp
xúc với biển sâu nên bị tác động mạnh của sóng biển, nhất là sóng lừng từ các
cơn bão trên Biển Đông nên nguy cơ tai nạn tắm biển do dòng rip lớn nhất.
Các bãi tắm ở phía
bắc (Quảng Ninh - Ninh Bình) và phía nam (Tiền Giang - Kiên Giang) nơi có đà
sóng ngắn và độ sâu vùng biển ven bờ nhỏ, năng lượng sóng tới bờ đã bị suy
giảm, ít bị tác động của sóng dài (sóng lừng) nên dòng rip ít nguy hiểm hơn.
Dòng rip xuất hiện
nhiều, nguy hiểm vào thời kỳ gió mùa đông bắc thịnh hành (tháng 11 đến tháng 3
năm sau) với các đặc trưng sóng hướng đông bắc với cường độ mạnh, ổn định. Thời
kỳ chuyển mùa từ mùa gió tây nam sang mùa gió đông bắc (tháng 9-10) thường bị
tác động mạnh bởi sóng lừng từ các cơn bão và áp thấp nhiệt đới hoạt động trên
Biển Đông. Thời kỳ chuyển mùa từ mùa gió đông bắc sang mùa gió tây nam (tháng
4-5) và thời kỳ gió mùa tây nam thịnh hành (tháng 6-8) nhìn chung dòng rip ít
nguy hiểm hơn, trừ khi có bão và áp thấp nhiệt đới. Riêng khu vực từ Bình Thuận
đến Vũng Tàu, dòng rip xuất hiện nguy hiểm cả ở thời kỳ gió mùa tây nam, nhất
là các tháng 7-9 do đường bờ khu vực này có hướng đông bắc - tây nam trùng với
hướng gió tây nam. Ngoài nguyên nhân do dòng rip cuốn trôi, một số khu vực có
gió tây thổi mạnh hướng xa bờ như Hà Tĩnh, Quảng Bình và Bình Thuận - Vũng Tàu,
nạn nhân khi tắm dùng phao đã bị gió kéo ra xa bờ.
Nhìn chung, tại các
bãi tắm truyền thống dòng rip thường có cấu trúc xác định, ít biến động về vị
trí, hơn nữa là nơi thường có sẵn lực lượng cứu hộ, do vậy ít nguy hiểm hơn.
Dòng rip tại các bãi ngang do bị tác động của nhiều hướng sóng nên dòng rip có
hình dáng, cấu trúc, cường độ, vị trí dễ thay đổi, do vậy nguy hiểm hơn.
Tại một số địa phương
như Hà Tĩnh - Thừa Thiên - Huế, Quảng Nam có đường bờ nằm theo hướng tây bắc -
đông nam nên thời kỳ mùa hè sóng tới từ hướng đông nam tuy không hình thành
dạng dòng rip xác định, nhưng hình thành dòng rip xiên góc với bờ hoặc dòng
chảy song song dọc bờ trong đới sóng đổ nhào nhiều khi gây nguy hiểm cho người
tắm biển.
Tại Việt Nam, số
người bị đuối nước tại các bãi ngang, bãi mới phát triển, nơi không có lực
lượng cứu hộ đang có xu hướng gia tăng. Nạn nhân chủ yếu là thanh niên, du
khách, người thích mạo hiểm.
Cách nhận biết và
phòng tránh dòng rip
Dòng rip luôn biến
động mạnh theo không gian và thời gian. Chính do sự đột biến và nguy hiểm của
hiện tượng này, nên người ta còn gọi đó là một dạng tai biến thiên nhiên, chúng
thường gây ra tai nạn chết người khi tắm biển hoặc đang làm việc trong dải ven
biển, do người tắm bị bất ngờ, không biết bơi, bơi yếu hoặc không hiểu biết về
cách phòng tránh. Trên thế giới, tại các khu vực nghỉ dưỡng ven biển và bãi tắm
luôn có các đội tuần tra cứu hộ, các vọng gác kiểm soát, các tấm pa-nô, áp
phích cảnh báo dòng rip. Ở Việt Nam, vấn đề này còn chưa được quan tâm đúng
mức, hầu hết cứu hộ mới chỉ có ở các bãi tắm lớn, đông du khách. Tuy nhiên,
hiểu được bản chất của dòng rip và nắm được cách phòng tránh thì hoàn toàn có
thể an tâm khi tắm biển, dù đó là nơi hẻo lánh.
Cách nhận biết dòng
rip
Bằng mắt thường chúng
ta có thể nhận dạng dòng rip xuất hiện khá rõ nét trên nền chung tương đối đồng
nhất của nước biển tại các bãi tắm, nơi mà các dòng rip xuất hiện thường để lại
những dấu vết khác biệt như sự xuất hiện của một vùng nước xáo trộn lăn tăn hay
một vùng bọt nước trắng xóa trên mặt biển gần sát bờ; một dấu hiệu rõ nét về
màu sắc của nước biển so với xung quanh khi nhìn từ trên cao xuống; một dải hẹp
tập trung rác và vật trôi nổi trên mặt nước.
Phân tích ảnh viễn
thám cho thấy sự không liên tục của vùng sóng vỡ, ở những khu vực có sóng đổ
nhào thường tạo ra nước trắng xóa, đây chính là những khu vực bãi tắm có độ sâu
nông hơn các khu vực xung quanh do tồn tại các cồn cát ngầm hoặc các mũi nhọn
địa hình nằm nhô ra biển. Ở những khu vực như vậy, dòng rip thường không tồn
tại. Trái lại ở những khu vực không có sóng đổ nhào, mặt nước thường phẳng lặng
và nước biển luôn luôn có màu xanh đậm, những khu vực này chính là những khu
vực có sự tồn tại các ao sâu, rãnh sâu của địa hình đáy do sóng tác động tạo
nên. Ở những khu vực như vậy, khả năng xuất hiện của dòng rip là rất lớn. Bởi
vậy, những người tắm biển không nên tắm ở những khu vực biển lặng, chính là
vùng nước sâu, rãnh sâu, mà nên tắm ở những khu vực biển cạn có sóng đổ nhào
bọt nước trắng xóa hoặc bên ngoài là đới sóng đổ nhào.
Chúng ta cũng có thể
nhận dạng được sơ bộ những khu vực nông và sâu, tức là những khu vực an toàn và
không an toàn trong khi tắm biển. Những khu vực không an toàn thường nằm xen
giữa các cồn cát ngầm chìm dưới nước hoặc giữa các đỉnh nhọn địa hình nhô ra
biển hay giữa các rạn san hô.
Người tắm biển cũng
có thể tự mình nhận biết sự tác động của dòng rip ở khu vực mình đang tắm,
thông qua dấu hiệu sụt lún rất nhanh của cát dưới chân chỗ mình đang đứng.
Trong trường hợp này bạn nên rời khỏi ngay vị trí bạn đang đứng càng nhanh càng
tốt.
Cách thoát khỏi dòng
rip
Khi phát hiện mình
đang bị dòng nước đưa ra xa bờ, bạn cần bình tĩnh và luôn nhớ là không được bơi
ngược dòng rip để vào bờ vì sẽ rất nhanh mất sức và đuối nước. Bạn cần quan sát
nhanh để lấy phương hướng sau đó bơi song song với đường bờ, khi đã ra khỏi
dòng rip thì bơi vào bờ.
Nếu bạn không có khả
năng bơi ra khỏi dòng rip hãy giữ người nổi để tự trôi ra khỏi dòng rip, sau đó
tìm cách bơi vào bờ. Nếu không đủ sức để bơi hãy dùng tay để ra hiệu cầu cứu.
Một điều kỳ lạ là hầu hết người đuối nước không bao giờ đưa ra tín hiệu nào để
cầu cứu (có lẽ vì họ quá hoảng sợ).
Hình 3. Cách bơi thoát khỏi dòng rip [2].
Ngoài ra, người đi
tắm biển cần chú ý: chỉ bơi ở những nơi có lực lượng cứu hộ, không đi bơi một
mình, cần trang bị kiến thức khi đi biển (bơi ngoài biển khác hẳn bơi trong hồ
hay bể bơi), nắm vững nội dung, mức độ nguy hiểm của biển báo, cờ báo về dòng
rip tại các bãi biển...