Xã hội biến động không ngừng, lòng người luôn đổi thay, đến
một phút giây nào đó trước những trắc trở, tình huống gai góc trong cuộc sống,
những vấn đề cần giải đáp thì bất chợt những áng ca dao ấy lại ùa về trong ta làm sáng lên
bao ý tưởng đẹp, bao gợi ý hay. Vì sao ca dao lại có sức hút lạ kỳ như vậy? Phải
chăng thơ ca trữ tình dân gian được sáng tác, nuôi dưỡng, lưu truyền bởi tập thể
nhân dân lao động, những người chân lấm tay bùn, một đời “bán mặt cho đất bán lưng
cho trời”. Nhân vật trữ tình trong thơ ca dân gian là những con người bình dị,
những người dân lao động chân chính. Qua con mắt suy nghĩ và trái tim của họ,
cuộc sống được phản ánh một cách chân thật và đa dạng. Vì thế các nhà nghiên cứu
đã từng đánh giá rất cao giá trị nhiều mặt của thơ ca dân gian “là tiếng tơ đàn
muôn điệu của tâm hồn quần chúng”.
Nằm trong dòng văn học dân gian, ca dao như dòng suối đậm
đà hồn thiêng dân tộc, ngọt ngào hương sắc đồng quê. Xuân Diệu trong lời bạt
cho sách dân ca miền Nam Trung Bộ có viết “Những câu ca dao từ Nam chí Bắc như
có đất, như có nước, như có cát, như có biển, như có mồ hôi người, chúng ta sẽ
cảm thấy dần dần tụ lại nơi khoé mắt một giọt ướt sáng ngời. Đó là một giọt
tinh tuý chắt ra từ ruột già của non sông”.
Những bài ca dao là dòng sữa ngọt lành nuôi dưỡng tâm hồn
và bồi đắp năng khiếu thẩm mỹ cho thế hệ trẻ. Là sáng tác của quần chúng nhân
dân, những bài ca dao có tác dụng giáo dục và giáo dưỡng to lớn đối với các thế
hệ học sinh phổ thông.. Các bài ca dao của nhân dân ta tràn đầy lòng nhân ái và
lấp lánh ánh sáng của trí tuệ. Với tiềm năng và sức mạnh đó, ca dao sẽ góp phần
tích cực vào việc bồi đắp tâm hồn dân tộc cho thế hệ trẻ, giúp họ không tự đánh
mất mình mà phát huy đầy đủ năng lực, nội sinh của dân tộc trong sự nghiệp công
nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước. Phát huy được sức mạnh đó trong giảng dạy ca
dao ở nhà trường THCS là mong muốn của các nhà Sư phạm và các thầy, cô giáo
đang trực tiếp giảng dạy, các bậc phụ huynh học sinh.
Dạy học tốt phần ca dao sẽ không chỉ giúp học sinh hiểu về
đời sống tình cảm phong phú, đẹp đẽ của ông cha mà qua đó còn giáo dục cho học
sinh tình cảm, thái độ đúng đắn về gia đình, quê hương, đất nước, có cách nhìn
nhận, phê phán về cái xấu, noi gương người tốt việc tốt trong xã hội. học tốt ca dao học sinh sẽ có một
tâm hồn phong phú, có lời ăn tiếng nói trong sáng, tế nhị, sâu sắc.
Mỗi bài ca dao thường có nội dung và nghệ thuật lại đặt
trong một chùm ca dao được khai thác trong một tiết học, bởi vậy giáo viên thường
bị thiếu thời gian để khai thác sâu sắc các bài ca dao. Đặc biệt trong phần vận
dụng liên hệ mở rộng vì thiếu thời gian nên một số giáo viên chưa giúp học sinh khai thác tốt vấn đề này.
Tôi thiết nghĩ phần nhiều giáo viên chú trọng đến khai thác
nội dung, nghệ thuật của bài ca dao mà quên mất việc giáo dục tình cảm yêu
thương, kính trọng ông bà, cha mẹ, tình anh em, lòng tự hào về quê hương đất nước,
để từ đó giúp học sinh biết liên hệ và có những rung cảm thực sự khi đến với ca
dao.
Xét về người học khi tìm hiểu cụ thể từng đối tượng học
sinh chúng tôi thấy đa số học sinh chưa yêu thích môn văn, hiểu tác phẩm văn học
không sâu sắc.
Tâm hồn khô khan, thờ ơ lạnh nhạt với mọi người xung quanh,
các em ít quan tâm đến người khác, kể cả người thân.
Các em không muốn hòa mình vào thiên nhiên, khép mình trước
xu thế hòa nhập, không ham thích khám phá, tìm hiểu danh thắng, di tích lịch sử
văn hóa của quê hương, đất nước.
Kỹ năng diễn đạt còn vụng, chưa thuộc nhiều ca dao.
Điều kiện học tập còn nhiều hạn chế do hoàn cảnh gia đình
còn vất vả, khó khăn.
Dẫu biết rằng “có bột mới gột nên hồ” nên ngay từ khi
nghiên cứu để soạn bài giáo viên cần chú ý đến hệ thống câu hỏi để hướng học nắm
chắc nội dung, ý nghĩa và nghệ thuật của
từng bài ca dao. Hiểu được tâm tư, tình cảm và những nguyện vọng của người dân
gửi gắm trong từng bài ca dao. Từ đó mới lồng ghép được tốt câu hỏi liên hệ mở
rộng giáo dục sâu sắc tình cảm gia đình, tình yêu quê hương đất nước.
Giúp các em hiểu và cảm nhận được tình
yêu quê hương đất nước, con người Việt Nam, biết tự hào về truyền thống của
nhân dân. Biết kính trọng cha mẹ, ông,
bà, tổ tiên, thầy cô, biết yêu thương bạn bè. Biết cảm thông chia sẽ với những
số phận bất hạnh. Chọn cách ứng xử có
tình, có nghĩa.
* Vậy thứ nhất
chúng ta cần quan tâm hệ thống câu hỏi tích hợp, rèn luyện kỹ năng sống cho học
sinh.
Tình cảm gia đình là một tình cảm thân quen thể hiện thường
xuyên trong quan hệ của học sinh với cha mẹ, ông bà, anh em, cô chú, … Các em
thường xuyên sống trong tình cảm đó, thấm thía hạnh phúc của tình cảm gia đình.
Vì vậy liên hệ với các quan hệ tốt hay chưa tốt của học sinh với gia đình là điều
cần thiết. Cũng có thể bằng cách để cho học sinh kể về gia đình mình, tình cảm
của mình đối với gia đình mình. Hoặc từ thực tế các lỗi của học sinh đối với
gia đình như không vâng lời cha mẹ, không kính trọng ông bà, anh em không
thương yêu nhau.
Ví dụ, khi dạy bài
“Công cha như
núi ngất trời
Nghĩa mẹ như nước
ở ngoài biển Đông
Núi cao biển rộng mênh mông
Cù lao chín chữ ghi lòng con ơi!”.
Hỏi: Câu nào trong bài ca dao nói lên lời khuyên tha thiết?
Trả
lời: Hai câu cuối là lời nhắn nhủ ân tình
thiết tha. Hai tiếng “con ơi” làm cho lời ru trở nên ngọt ngào, thấm thía. Sử dụng
từ Hán Việt “Cù lao chín chữ” để nói công lao sinh thành, nuôi dưỡng, dạy bảo
con cái vất vả khó nhọc nhiều bề. Do đó các em phải “ghi lòng” tạc dạ công ơn
to lớn của cha mẹ, sống có hiếu làm tròn bổn phận đạo làm con …
Hỏi: Trong cuộc sống gia đình có bao giờ em lỡ lời với cha mẹ,
làm trái với lời khuyên của bài ca dao không?
Trả
lời: Học sinh kể một sự việc đã phạm lỗi với
cha mẹ. Qua câu chuyện của học sinh kể, giáo viên tích hợp giáo dục kỹ năng sống,
phải biết quan tâm giúp đỡ cha mẹ từ những việc nhỏ như quét nhà, nấu cơm, rửa
bát, … Chính những việc làm đó, góp phần giữ trọn đạo làm con …
Ví dụ khác, khi dạy bài
“Anh em nào phải
người xa,
Cùng chung bác mẹ, một nhà cùng thân.
Yêu nhau như thể
tay chân
Anh em hòa thuận hai thân vui vầy”.
Hỏi: So sánh tình cảm anh em với tay chân khẳng định được điều
gì?
Trả
lời: Con người hoàn chỉnh không thể thiếu
tay hoặc chân. Cũng như anh em ruột thịt, phải biết yêu thương, gắn bó, đùm bọc,
nhường nhịn nhau. Đó là tình cảm huyết thống gia đình.
Hỏi: Qua câu ca dao giúp em có cách cư xử đối với anh chị em của
mình như thế nào?
Trả
lời: Học sinh tự nói lên suy nghĩ của mình
như hòa thuận, đoàn kết, thương yêu, chia sẻ, …
Biết liên hệ với cuộc sống, chúng ta sẽ giúp học sinh tiếp
cận được tác phẩm dễ dàng hơn, đồng thời các em sẽ được hiểu về những trạng
thái tình cảm khác nhau. Trên cơ sở đó học sinh được bồi dưỡng những tình cảm
cao đẹp có tính nhân văn cao như lòng yêu thương con người, biết quan tâm người
khác, lòng vị tha và tinh thần đoàn kết.
Chương trình giảng dạy ca dao lớp 7 không chỉ giáo dục tình
cảm gia đình mà còn chú trọng giáo dục lòng yêu quê hương đất nước.
Ví dụ, khi dạy bài ca dao
- Ở đâu năm cửa nàng
ơi
Sông nào sáu khúc nước chảy xuôi một dòng?
-
Thành Hà Nội năm cửa chàng ơi
Sông Lục Đầu sáu khúc nước chảy xuôi một dòng.
…
Những câu hát về tình yêu quê hương đất nước con người thường
gợi nhiều hơn tả, hay nhắc đến tên núi, tên sông, tên vùng đất với những nét về
cảnh trí, lịch sử, văn hóa của từng địa danh. Đằng sau những lời đối đáp, lời mời,
lời nhắn gửi là tình yêu chân chất, tinh tế và lòng tự hào đối với con người và
quê hương đất nước Việt Nam. Khi dạy bài này, giáo viên nên sử dụng tranh ảnh
và bản đồ để giúp học sinh thấy được vẻ đẹp của các danh lam thắng cảnh đất nước.
Từ đó giáo dục thái độ trân trọng giữ gìn, bảo tồn những di sản văn hóa của dân
tộc đồng thời tích hợp giáo dục môi trường cho học sinh.

* Thứ hai bước luyện tập để giáo dục tình cảm
gia đình tình yêu quê hương đất nước.
Chỉ thông qua thực hành luyện tập, học sinh mới nắm bắt bài học sâu sắc hơn. Với bộ
môn Ngữ văn, phần dạy ca dao dân ca thì khâu luyện tập lại càng quan trọng. Nếu
chỉ đơn thuần dạy cho các em hiểu nội dung và nghệ thuật của bài ca dao thì
dễ rơi vào tình trạng
nhàm chán, bởi những bài ca dao có cùng chung chủ điểm thường giống nhau
về nội dung và nghệ thuật có những nét khái quát tương tự như nhau. Nhưng cũng
vẫn là những bài ca dao đó, khi các em đựơc cất lên bằng những làn điệu dân ca
các miền khác nhau, thì nó trở nên gần gũi, quen thuộc, dễ nhớ, dễ thuộc biết
bao. Âm thanh của lời ca kết hợp với nền nhạc dân gian đã giúp các em cảm thụ
tác phẩm dân gian nhanh hơn, dễ dàng hơn trong học tập. Đồng thời thông qua đó
giáo viên đã rèn cho học sinh mạnh dạn hơn trong học tập, giao tiếp, giúp các
em bộc lộ những khả năng khác của bản thân như năng khiếu văn nghệ, năng khiếu
thuyết trình ...
Thông qua luyện tập, học sinh rèn luyện được kỹ năng cảm thụ
văn bản, kỹ năng luyện viết đoạn văn, bộc lộ tình cảm một cách chân thành, mộc
mạc về gia đình và tình yêu quê hương đất nước.
Ví dụ, khi học xong phần ca dao về quê hương đất nước con
người học sinh luyện tập 3-5 phút theo yêu cầu viết một đoạn văn biểu cảm về
quê hương mình. Các em phải biết chọn nét đẹp về cảnh vật và con người để lại
trong lòng ấn tượng sâu sắc.
* Thứ ba cần giáo dục tình cảm học sinh qua hoạt động ngoại
khóa.
Thực tế những buổi ngoại khoá văn học tôi nhận thấy ngoại khoá văn học thực sự là một
việc làm cần thiết. Những giọt nước mắt đồng cảm với số phận của các nhân vật
trong hoạt cảnh,những thổn thức về tình mẫu tử cao đẹp, những tiếng cười sảng
khoái trước điệu nhảy vui nhộn và cả những
tiếng vỗ tay theo nhịp múa rộn ràng của các bạn trên sân trường, đã gieo vào
lòng mỗi em học sinh những ấn tượng khó
phai. Không phải ngẫu nhiên mà sau những buổi ngoại khoá, không khí học tập của
các em học sinh trong trường lại nhộn nhịp hẳn lên.
Để tiến hành một buổi ngoại khoá văn học đạt hiệu quả tốt.
Người giáo viên phải tung ra những yêu cầu
cụ thể cho học sinh. Bản thân giáo viên phải là người hướng dẫn, đạo diễn giúp
các em hát, múa theo đúng làn điệu dân ca các miền. Đặc biệt khâu lựa chọn
trang phục cũng hết sức quan trọng bởi nó giúp các em hiểu thêm về phong tục tập
quán của mỗi miền và cả giúp các em tự tin hơn, biểu diễn trên sân khấu góp phần
đáng kể vào thành công của buổi ngoại
khóa.
Qua các hoạt động văn nghệ chào mừng các ngày lễ lớn, qua cuộc
thi “Em yêu tiếng hát dân ca” là cơ hội rất tốt để giáo dục tình cảm học sinh
qua điệu hò, tiếng hát lời ca, đặc biệt thêm yêu điệu hò khoan Lệ Thủy. Từ đó
các em càng thêm yêu gia đình, yêu quê hương đất nước của mình.
* Thứ tư trong quá
trình khai thác biết đưa các bức tranh
vào bài giảng để giáo dục bằng đồ dùng trực quan.

Qua hình ảnh giáo dục kỹ năng sống, biết thương yêu giúp đỡ
người khác, phát huy truyền thống đạo lí của người Việt Nam “Một con ngựa đau cả
tàu bỏ cỏ”,
“Bầu ơi thương
lấy bí cùng
Tuy rằng khác
giống nhưng chung một giàn”.
Hoặc cho các em xem băng hình câu chuyện “Vì sao hoa cúc có
nhiều cánh nhỏ” của một em bé với mong ước mẹ của mình nhanh khỏi bệnh và sống
lâu.
Qua
nhiều năm dạy môn Ngữ văn lớp 7 tôi đã có thêm những kinh nghiệm mới để hướng
dẫn các em học sinh nắm được khái niệm, đặc điểm của ca dao - dân ca. Giáo viên
từng bước giúp các em có kĩ năng và chủ động trong việc thưởng thức tác phẩm
văn chương thuộc thể loại trữ tình dân gian. Nhiều em đã thực sự có rung cảm
thực sự với môn Ngữ văn, các em biết quý
trọng tình cảm gia đình, thêm yêu quê hương đất nước.